حدیث فِراش در منابع روایی و ادبیات شیعه

محدثین شیعی و سنی متفقند که آن تعداد آیه و حدیث که در شأن امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) وارد شده در شأن هیچیک از صحابه وارد نشده است و گویند سیصد آیه در فضائل علی (علیه السلام) نازل شده است. از آن جمله است این آیت: «وَ مِنَ الناسِ مَن یَشری نَفسَهُ ابتِغاء مَرضاتِ الله و الله رؤوفٌ بِالعِباد یعنی: هستند کسانی که جان خود را می‌فروشند تا رضای خدا (اسلام) را کسب کنند وخدای بر بندگان بسیار مهربان است» (بقره، 207) که همه‌ی مفسران شأن نزول آن را فداکاری علی در شب سرنوشت ساز هجرت و خفتن او بر بستر رسول‌الله (صلی الله علیه و آله و سلم) برای نجات آن حضرت ذکر کرده‌اند (المستدرک، حاکم نیشابوری، 107/3؛ نورالابصار، شبلنجی، 73؛ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، 221/6؛ فضائل الخمسة، فیروزآبادی، 167/1). ابواسحاق احمدبن محمد ثعلبی نیشابوری (م 427 ق) حدیث فراش را در تفسیر: الکشف و البیان فی تفسیر القرآن چنین آورده است: «... هنگامی که رسول‌الله (صلی الله علیه و آله و سلم) عزم هجرت به مدینه فرمود علی (علیه السلام) را در مکه باقی گذاشت تا وامهایش را ادا کند و سپرده‌های مردم را که نزد او بود به صاحبانش بازگرداند. آن شب که پیغمبر به سوی غار می‌رفت و مشرکان خانه‌اش را محاصره کرده بودند به علی فرمود در بستر او بخوابد و گفت این بُرد سبز حضرمی را بر سر خود بکش که انشاءالله هیچ مکروهی به تو نخواهد رسید. پس خدای تعالی به جبرئیل و میکائیل وحی فرستاد که من شما را با هم برادر ساختم ولی عمر یکی را درازتر از عمر دیگری مقدر نمودم. اکنون کدام یک از شما برادر خویش را بر خود مقدم می‌دارد و راضی می‌شود عمر آن برادر از عمر او درازتر باشد. اما هر دو فرشته زندگی درازتر را برای خود خواستند. پس به ایشان وحی فرستاد که چرا مثل علی بن ابی طالب (علیه السلام) نیستند که بین او و محمد پیوند برادری بستم و اکنون علی بر بستر محمد خفته خود را فدای او می‌کند و زندگی او را بر زندگی خویش برگزیده است. به سوی زمین فرو شوید و علی را از آسیب دشمن حفظ کنید. پس جبرئیل و میکائیل به زمین فرو آمدند، جبرئیل نزدیک سر و میکائیل در کنار پای علی جای گرفتند و جبرئیل ندا در داد: به به! چه کسی مانند تو است ‌ای علی؟ خدای به وجود تو بر فرشتگان مباهات می‌کند. پس خدای آیت: و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات‌الله ... را بر رسول خدا هنگامی که در راه مدینه بود نازل فرمود» به روایت ابن عباس این آیت وقتی نازل شد که رسول‌الله (صلی الله علیه و آله و سلم) همراه ابوبکر به سوی غار ثور می‌گریخت و علی بر بستر او آرمیده بود (الغدیر، 48/2). حدیث فراش (بستر) را به همین صورت علاوه بر قاطبه‌ی مفسرین و محدثین شیعی محدثین بزرگ و مفسرین سنی نیز روایت کرده‌اند مانند: امام احمدبن حنبل در المسند، 330/1؛ ابن اثیر مجدالدین جزری در اسدالغابة فی معرفة الصحابة، 25/4؛ حافظ ابوعبدالرحمن نسائی صاحب صحیح در خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام)، 64؛ حاکم نیشابوری در المستدرک علی الصحیحین، 4/3؛ محب‌الدین طبری در الریاض النضرة، 203/1؛ محب‌الدین طبری در ذخائرالعقبی، 84/1؛ نورالدین شبلنجی در نورالابصار، 77؛ عبدالرؤوف مناوی در کنوز الحقایق فی احادیث خیرالخلایق، 31؛ نورالدین هیثمی در مجمع‌الزوائد، 119/9؛ علی متقی هندی در کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، 333/8؛ ابن ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه؛ غزالی در احیاء العلوم؛ حافظ گنجی در کفایة الطالب؛ صفوری در نزهة‌المجالس و ابن صبّاغ مالکی در الفصول المهمّه ... (الغدیر، 48/2). این روایت را ابن هشام در سیرة رسول‌الله (483/1)؛ ابن حنبل در مسند (438/1)؛ محمدبن جریر طبری در تاریخ (99/2)؛ ابن سعد در کتاب الطبقات الکبیر (290/3)؛ ابن اثیر عزالدین در تاریخ (42/2)؛ علی حلبی در السیرة الجلیّیه (29/2) ... و کلیه‌ی مورخین مسلمان نیز نقل کرده‌اند. همین حدیث در روایت منقول از امام حسن (تذکرة سبط ابن جوزی/ 115 مصر - شرح ابن ابی الحدید بر نهج‌البلاغه 103/2 و در حدیث صحیح عبدالله ابن عباس (الغدیر، 50/1) روایت شده است. در حدیث ابن عباس است که امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) ابیات ذیل را انشاء فرمود:

وَقَیتُ بِنَفسِی خَیرَ مَن وطِیَّ الحصا
وَاکرَمَ خَلقٍ طافَ بالبَیتِ و الحَجَر
وَبِتُّ أراعی مِنهُمُ ما یَسُوءُنی
و قد صبرت نفسِی علی القتلِ وَالاسر
وَ باتَ رسُولُ‌اللهِ فی الغارِ آمِناً
وَ مازال فی حِفظِ الألهِ و فی سَتر

جان خود را سپر بهترین انسانی کردم که پای بر زمین (سنگ ریزه) نهاده - و گرامی‌ترین مخلوقی است که خانه‌ی خدا و حجرالاسود را طواف کرده است - شب را به روز آوردم در حالی که از سوی دشمنان منتظر حوادث ناگوار بودم - ولی جانم بر کشته شدن و اسارت شکیبا بود - و رسول‌الله (صلی الله علیه و آله و سلم) شب را در غار آسوده به سر برد - و پیوسته در پناه خدا از دیده‌ی دشمنان مستور ماند.

حدیث فراش مانند حدیث غدیر و حدیث خیبر و حدیث ولایت و مدینه‌ی علم در ادبیات شیعه بیت القصیده‌ی شاعران بوده و از حسّان بن ثابت و سید اسماعیل حمیری گرفته تا شاعران معاصر به زبانهای گوناگون پیوسته آن را تکرار کرده‌اند. ابن ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه (270/3) از ابوجعفر محمدبن عبدالله اسکافی معتزلی (م 240 ق) آورده است که «حدیث فراش به تواتر ثابت شده و هر کس منکر آن شود یا دیوانه است و یا از مسلمانان نیست» اغلب احادیث شیعه را در شرح واقعه‌ی شب هجرت، مرحوم سید محسن امین عاملی در اعیان‌الشیعة (367/1 و 375) ذکر کرده است. حاکم بیشابوری گوید: هجرت رسول‌الله حدود سه ماه بعد از بیعت دوم انصار در عقبه اتفاق افتاد. آن حضرت شامگاه پنجشنبه سلخ صفر از خانه بیرون رفت و روز جمعه و شنبه و یکشنبه در غار بود و شامگاه یکشنبه (نیمه شب دوشنبه چهارم ربیع‌الاول) به اتفاق ابوبکر از غار به سوی مدینه عزیمت نمود و بعد از هشت روز که از بی‌راهه و با شتاب طی طریق کرد روز دوشنبه دوازدهم ربیع‌الاول سال سیزدهم بعثت (622 میلادی) به مدینه رسید (مختصر سیرة‌الرسول، عبدالله نجدی، 266) فراش به کسر اول یعنی رخت خواب و مبیت مصدر میمی است یعنی شب به روز آوردن.

منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.